Architektura Piastowska i Wikińska

Referat na wiec listopadowy.

[size=18]ARCHITEKTURA PIASTOWSKA[/size]

Na okres piastowski przypada architektura przedromańska i romańska. Tą pierwszą datuje się do roku 1038. W tym czasie na ziemiach polskich powstały pierwsze zabytki architektury murowanej. Na terenie Wielkopolski budowle kamienne pojawiły się po chrzcie Polski. Na tereny Małopolski i Śląska zarówno chrześcijaństwo jak i budownictwo murowane dotarło dużo wcześniej za pośrednictwem państwa czeskiego.
Pierwszymi budowlami wznoszonymi z kamienia były świątynie chrześcijańskie na planie centralnym, rotundy. Przykładem takiego budynku jest rotunda św. Prokopa w Strzelnie (rys. 1). Rzut poziomy budynku (rys. 2) składa się z okręgu, przylegających do niego półokrągłych kaplic oraz pomieszczenia o planie kwadratu. Rotunda jest dwukondygnacyjna z czterokondygnacyjną wieżą. Całość budowli jest sklepiona i doświetlona niewielkimi otworami okiennymi.

Rys. 1 Rotunda św Prokopa, bryła Rys. 2 Rotunda św. Prokopa, rzut poziomy

Kolejnym budynkiem na planie centralnym jest rotunda św. Mikołaja w Cieszynie (rys. 3). Rzut poziomy (rys. 4) tej rotundy jest znacznie prostszy niż wyżej opisanej, gdyż składa się z partii głównej oraz apsydy. Wyróżniającym elementem jest empora znajdująca się w zachodniej części ponad wejściem głównym. Dzięki zachowanym fragmentom tego elementu, podczas restauracji, w 1955 roku udało się go odtworzyć.

Rys. 3 Rotunda św. Mikołaja, bryła Rys. 4 Rotunda św. Mikołaja, rzut poziomy

Wiele pozostałości po budowlach przedromańskich znajduje się na wzgórzu Wawelskim. Najstarsze z odkrytych tam zabudowań to cztery obiekty o rzucie centralnym. Są to: rotunda Feliksa i Adaukta, rotunda dwuapsydowa, kościół B, baptysterium oraz budowla czworokątna z korytarzem.
Kolejnym typem budowli powstających w okresie piastowskim były palatia, czyli wydłużone budynki mieszkalne sprzężone z centralną kaplicą, przylegającą do części mieszkalnej od wschodu. Występowały one na początku Państwa Polskiego (966 r.) do najazdu księcia Brzetysława (1034-1039 r.). Palatia wznoszone były głównie na obszarach Wielkopolski, ale również w Małopolsce. Do dzisiaj zachowane zostały fragmenty palatium w Poznaniu, w Gieczu, w Przemyślu oraz na Ostrowie Lednickim. Ostania z wymienionych budowli to jedna z rezydencji pierwszych Piastów, która powstałą w latach 20 XI w. Gród ten został zniszczony w wieku XI i odbudowany w XII. Do dnia dzisiejszego zostały jedynie relikty tego palatium. Była to dwuczłonowa, murowana rezydencja (rys. 6) pełniąca funkcje sakralne oraz reprezentacyjno-mieszkalne. Budynek mieszkalny był założony na rzucie prostokąta (rys. 5), a do niego od wschodu przylegała centralna kaplica. Miała ona plan krzyża greckiego, którego ramiona zostały połączone obejściem. Podobne rozwiązania spotykane były na terenach Niemiec. Założenie posiadało także wieże-latarnie, którą dźwigały filary. Całość była dwukondygnacyjna i zawierała klatkę schodową (rys. 7) komunikującą główną część budowli z emporami.

Rys. 5 Palatium na Ostrowie Lednickim, rzut poziomy

Rys. 6 Palatium na Ostrowie Rys. 7 Palatium na Ostrowie Lednickim, bryła Lednickim, przekrój

Ważnymi obiektami architektonicznymi okresu piastowskiego były katedry. Wznoszono je na ufortyfikowanym podgrodziu, w pobliżu siedziby księcia lub jego namiestnika. Przykładami takich budowli są przedromańskie katedry w Poznaniu (rys. Cool

, na Wawelu (rys. 9) oraz w Gnieźnie.

Rys 8 Katedra w Poznaniu Rys. 9 Katedra na Wawelu

[size=18]ARCHITEKTURA WIKINGÓW[/size]

Architektura wikingów dzieliła się na budowle miejskie oraz wiejskie. Wiejskie domy podzielone były na część mieszkalną oraz gospodarcza, czyli oborę lub stodołę. Po środku części mieszkalnej domostwa znajdowało się długie ognisko będące źródłem światła, ciepła oraz miejscem przyrządzania posiłków. Budowle te nie posiadały kominów, a dym wydostawał się z pomieszczenia poprzez szczeliny w dachu. We wnętrzu, wzdłuż ścian, ustawione były ławy stanowiące integralną całość z konstrukcją budynku. Przykładowe wnętrze domu wikińskiego (rys. 10) zostało zrekonstruowane w duńskim muzeum na podstawie wykopalisk z Hedeby.

Rys. 10 Wnętrze wikińskiego domu
Domy miejskie natomiast były znacznie krótsze niż wiejskie, co wiązało się z brakiem konieczności trzymania zwierząt w pomieszczeniu gospodarczym. Miały one plan prostokąta o wymiarach 12 na 5 metrów. Ściany domostw były skonstruowane z bali i wypełnione lepianką, a od zewnątrz podtrzymywane przez drewniane przypory (rys. 11). We wnętrzu domy miejskie dzieliły się na 3 pomieszczenia. Ognisko znajdowało się w środku, natomiast po bokach umieszczano zapasy oraz warsztaty dla rzemieślników.

Rys. 11 Wikiński dom miejski

Od X do XIII wieku wznoszono kościoły klepkowe, czyli drewniane świątynie norweskie. Miały one konstrukcję słupową (sztachulcową), a ich dachy kryto gontem. Najprostsze z tych świątyń są jednonawowe z niewielkim prezbiterium, ale występują również warianty trójnawowe (rys. 12). Przykładem takiego kościoła jest świątynia Wang

Rys. 12 Kościół klepkowy, konstrukcja
znajdująca się obecnie w Karpaczu (rys. 13).

Rys. 13 Świątynia Wang

Z większych założeń wikińskich znane są duńskie twierdze królewskie. Pochodzą one z X wieku i stanową dowód na istnienie scentralizowanej władzy w późnej fazie ery Wikingów. Miały one regularny plan i były otoczone kolistym wałem z ziemi i drewna przerywany czterema bramami. Wewnętrzny obszar twierdzy podzielony był na ćwiartki. Wszystkie budynki wykonane były z dębowych bali, a drogi wykładane drewnem. Przykładami takich twierdzy są Trelleborg (rys. 14 i 15) oraz Frykat.

Rys. 14 Trelleborg, obecnie Rys. 15 Trelleborg, rekonstrukcja

[size=18]
Bibliografia[/size]

T. Rodzińska-Chorąży, Zespoły rezydencjonalne i kościoły centralne za ziemiach polskich do połowy XII w., Kraków 2009.
K. Żurowska, Studia nad architekturą wczesnopiastowską [w:] Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, zeszyt 17, Kraków, Warszawa 1983.
C. Batey, H. Clarke, R. I. Page, N. S. Price, Wikingowie, Gdańsk 1998.
O. Sosnowski, Dzieje budownictwa w Polsce, t. 1: Do połowy XIII wieku, Warszawa 1949.