Wczesnośredniowieczne Uzbrojenie Ochronne - cz. 1 - Hełmy

Dołączył: 20 Mar 2016 Posty: 97 Przeczytał: 0 tematów Ostrzeżeń: 0/5

HEŁMY
0. WPROWADZENIE
Artykuł ten jest pierwszą częścią cyklu „Uzbrojenie ochronnego wczesnego średniowiecza”. Po jego lekturze będziecie znać podstawową charakterystykę niezbędnej części ekwipunku bojowego jakim jest hełm. Prócz tego w artykule znajduje się lista znalezisk z epoki oraz poradnik zamawiania hełmu dla Otroków.

Hełm czym jest każdy wie. Ma chronić głowę – to jego główne zadanie. Okazuje się jednak, że nie tylko. We wczesnym średniowieczu, podobnie jak miecz, włócznia, drogie barwniki, czy błyskotki był wyznacznikiem statusu. Bardzo mała ilość znalezisk archeologicznych tylko utwierdza nas w przekonaniu iż należały do najbogatszych i najznamienitszych wojów. W rekonstrukcji historycznej popełniamy duże faux pas wyposażając każdego woja w hełm, ale nie pozwalało by to na bezpieczne odtworzenie żadnej bitwy, szczególnie, że wbrew temu co myślą turyści walczymy naprawdę. Znaleziska hełmów, jak i wszystkich innych przedmiotów, różniły się jakością materiałów i ilością szczegółów, dlatego też możemy, a nawet powinniśmy, skorzystać z tego zróżnicowania i dopasować hełm do odtwarzanej postaci i jej statusu społecznego (o tym w poradniku dla Otroków poniżej).

Zanim przejdę do opisu i klasyfikacji znalezisk chciałbym cofnąć się nieco w przeszłość, do czasów przedwikińskich. Hełmy z tamtych czasu bardzo różniły się od tych, które datujemy na okres wczesnego średniowiecza. Jak zobaczycie różnice są nie tylko w samej budowie hełmu, ale również w zdobnictwie.

1. Hełmy z epoki przedwikińskiej
Vendel (550-793)

Epoka Vendel przypada na drugą połowę okresu migracji ludów. Poprzedza wielką ekspansje ludów skandynawskich oraz rozpoczyna okres podróży morskich skandynawów, co miało bezpośredni wpływ na późniejsze kształtowanie Rusi. Nazwa epoki pochodzi od miejscowości, w której odnaleziono najwięcej pochówków z tamtej epoki. Vendel i jego okolice - dokładnie Uppsala - była regionem stanowiącym centrum polityczne i handlowe ówczesnej Skandynawii.

Pierwsze co się rzuca w oczy patrząc na znaleziska to mnogość hełmów okularowych. Prócz tego ilość szczegółów, jakość wykonania i nie występujące później dodatki w postaci płyt osłaniających kark lub policzki. Bardzo charakterystycznymi elementami mającymi charakter ozdobny są brwi i „koguci grzebień”. Widoczne są wpływy rzymskie (podobieństwo do hełmów kawaleryjskich). Każde z tych znalezisk to małe arcydzieła poznajdowane w łodziowych pochówkach książęcych głównie w Vendel i Valsgarde (Uppsala Szwecja). Na dodatkową uwagę zasługują płytki ozdobne przedstawiające wizerunki wojowników.
Bogactwo szczegółów i stopień zachowania oryginalnej formy poddaje pod dyskusję wykorzystania hełmów w bezpośredniej walce. Jest również możliwe iż służyły wyłącznie celom pochówkowym.

[link widoczny dla zalogowanych]
Vendel, grób 1
[link widoczny dla zalogowanych]
Vendel, grób 12
[link widoczny dla zalogowanych]
Vendel, grób 14
[link widoczny dla zalogowanych]
Valsgarde, grób 5
[link widoczny dla zalogowanych]
Valsgarde, grób 6
[link widoczny dla zalogowanych]
Vasgarde, grób 7
[link widoczny dla zalogowanych]
Valsgarde, grób 8
[link widoczny dla zalogowanych]
Ultuna (bliska okolica Uppsali)

Hełmy Anglo-saskie (VI-VIII wiek)

Dla porównania kilka słów o hełmach z ówczesnej Anglii. Podobnie jak w przypadku hełmów Vendelskich widoczne są tutaj wpływy rzymskie i podobieństwo w budowie hełmów jak i sama ranga pochówków.

[link widoczny dla zalogowanych]
Hełm z Sutton-Hoo, Suffolk
VII wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Coppergate, Jork, 750-775
[link widoczny dla zalogowanych]
Northampton, VII wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Benty Grange, Derbyshire
prawdpodobnie VII-IX wiek

Hełmy z Europy Zachodniej (VI-VII wiek)

Kolejne przykłady, tym razem hełmów typu Baldenheimskiego (także znane jako Spangenhelm), czyli hełmów żebrowych ozdobnych najprawdopodobniej pochodzenia Frankijskiego.

[link widoczny dla zalogowanych]
Krefeld-Geleb, Niemcy, grób frankijski, VI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Dolne Semerovce, Słowacja, VI-VII wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Morken, Belgia, VI-VII wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Rzeka Saona, Trevoux, Francja, VI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Wiedeń, Austra, VI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Baldenheim, Niemcy, VI wiek

2. Hełmy z okresu ekspansji wikingów (IX-XI wiek)

Okres ten był o wiele bardziej burzliwy. Wiązało się to z ekspansją ludów Skandynawskich, którzy poczęli najeżdżać południe z jeszcze większą częstotliwością, a także z prowadzeniem chrześcijaństwa. Patrząc na hełmy możemy mieć wrażenie że nastąpił pewien regres w rozwoju tego uzbrojenia. Przede wszystkim znalezisk jest o wiele mniej, a po drugie są o wiele prostsze w budowie, przy czym niekiedy nie posiadają w ogóle zdobień do których przyzwyczailiśmy się patrząc na hełmy z wcześniejszego okresu. Funkcja praktyczna zatryumfowała nad funkcją symboliczną.

Na samym początku omówienia hełmów z okresu, który odtwarzamy należy powiedzieć, że hełmy w tamtych czasach mimo iż nie takie piękne były wyjątkowo drogie. Na taki hełm mogli sobie pozwolić tylko najznamienitsi wojowie bądź ich dowódcy. Dalej więc był wyznacznikiem możności jednakże o wiele bardziej praktycznym.

Hełmy tamtego okresu możemy podzielić na parę typów. Na pierwszy ogień pójdą hełmy najprostsze budową, na końcu zaś opiszę hełmy wodzowskie – najbardziej zdobione.
Wobec tego pierwszym typem hełmów, a zarazem najprostszym są hełmy segmentowe. Wykonane najczęściej z czterech żelaznych ćwiartek złączonych ze sobą nitami. Przykładem takiego hełmu jest znalezisko z Tamizy. Domniema się, że również znalezisko ze Schwerinsburga (Połabie; pojedyncza ćwiartka z łącznikiem w postaci blaszki z dwoma otworami) należy do tego typu.
[link widoczny dla zalogowanych]
Tamiza (Anglia), X-XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Schwerinsburg (Połabie, Niemcy)
[link widoczny dla zalogowanych]
Ikonografia: Psałterz Płocki – przedstawienie siepaczy Heroda

Nieco trudniejszym w wykonaniu są hełmy stożkowe typu żebrowego. Te wykonane są – podobnie jak segmentowe – z 4 ćwiartek (lub 2), jednakże te posiadają łączniki i wzmocnienia paneli w postaci przynitowanych żeber. Patrząc na ikonografię z tamtego okresu (a także nieco późniejszą) i analogicznie na hełmy typu spangenhelm możemy stwierdzić iż ten rodzaj hełmów był jednym z najpopularniejszych w tamtym okresie.
[link widoczny dla zalogowanych]
Tkanina z Bayeux (Anglia, druga połowa XI wieku)
[link widoczny dla zalogowanych]
Przykładowy hełm żebrowy – interpretacja i rekonstrukcja płatnerz AS
[link widoczny dla zalogowanych]
Inny przykład autorstwa Czcibora z Nawii
[link widoczny dla zalogowanych]
Hełm ze Stormovki (Czechy), podobne znaleziono również w Gniezdowie (Rosja); i...
[link widoczny dla zalogowanych]
… jego komputerowa rekonstrukcja

Kolejnym typem hełmów są hełmy stożkowe (normańskie) wykute z jednego kęsa żelaza. Charakteryzują się stożkowym, wysokim dzwonem. Niektóre posiadały integralny nosal. bądź jako osobna część. Liczne przedstawienia na kamieniach (Gotlandia, Szwecja) potwierdzają, że były również wykorzystywane przez Skandynawów.
[link widoczny dla zalogowanych]
Jez. Lednickie (Wielkopolska) X-XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Jez. Orchowskie (Wielkopolska), X-XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Ołumuniec (Czechy), XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Hradsko (Czechy), X-XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Weymouth, 975-1025
[link widoczny dla zalogowanych]
Przedstawienie wojowników w hełmach. Kamienie z Gotlandii (Szwecja)
[link widoczny dla zalogowanych]
Hełm Św. Wacława, Praga (Czechy) (koniec X wieku)

Następnym rodzajem ochrony głowy są skandynawskie hełmy okularowe nawiązujące swoją budową do hełmów żebrowych i tych z epoki Vendel. Odnaleziono tylko jeden kompletny egzemplarz – W Norwegii, w Gjermbudu. Tym razem mamy do czynienia z bardzo uproszczoną wersją protoplasty. Wszystkie części hełmu wykonane są ze stali, a jedynym zdobieniem są proste żłobienia na okularze. Pomimo surowego wyglądu i relatywnie prostej konstrukcji hełm ten z pewnością należał do Jarla, dowódcy Hirdu.
Prócz przykładu z Gjermbundbu odnaleziono fragmenty, które mogły wchodzić w skład hełmu okularowego, niestety nie wystarczy to na pełną rekonstrukcje przez co koniec końców w rekonstrukcji wikińskiego Jarla nie możemy pozwolić sobie na inny hełm okularowy niż ten z Gjermbundbu.

[link widoczny dla zalogowanych]
Gjermbundbu, X wiek, Norwegia
[link widoczny dla zalogowanych]
Fragment żelaznego okulara z brązowymi brwiami, Tjele, Dania, 950-970
[link widoczny dla zalogowanych]
Fragment przedłużonego okulara lub nosala z brązowymi zdobieniami, Kijów, Ukraina, 950 - 988
[link widoczny dla zalogowanych]
Inkrustowany fragment okulara bądź nosala hełmu, Gotlandia, Szwecja, 2 poł. X wieku

Ostatnim rodzajem hełmów są tak zwany szłomy, inaczej szyszaki. Cechują się podobną budową do chociażby hełmów segmentowych, czy żebrowych (budowa panelowa), ale też tuleją zwieńczającą stożkowaty dzwon, do której zaczepiane były pióra bądź końska kita. Pozbawione nosala, co może przemawiać za tym iż był to hełm kawaleryjski. Przeważnie pięknie zdobione. Swoim kształtem nawiązują do wschodnich hełmów koczowniczych. Hełmy te należały do (odpowiednika) oficerów, dowódców, bądź wodzów plemion. Najwięcej tego typu hełmów znaleziono w Polsce, Ukrainie i Rosji. Znaleziska: Giecz, Gniezno, Olszówka i Gorzuchy (Wielkopolska), Gułbiszcze (Ukraina), Czarna Mogiła (Ukraina), Mokre (Ukraina), Gniezdowo (Rosja), Kaliningrad (Rosja), Pecs (Węgry), 'Warlic' (Polska lub Niemcy wschodnie)

[link widoczny dla zalogowanych]
Giecz, XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Gniezno, XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Gorzuchy, XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Olszówka, XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Gułbiszcze, Ukraina, X wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Prusy (Kaliningrad), Rosja, XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Czarna Mogiła (Czernichów), Ukraina, koniec X wieku
[link widoczny dla zalogowanych]
Mokre, Ukraina, XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
"Warlic" lub "Warlice” (miejscowość nieodnaleziona, za Nadolskim 1921), Polska lub Niemcy XI wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Pecs, Węgry, X wiek
[link widoczny dla zalogowanych]
Pecs II, Węgr

3. Dodatkowe elementy ochronne
Wytłumienie hełmu – Niestety nie wiemy, czy wojowi tamtych czasów wykorzystywani coś takiego jak wytłumienie pod hełm. Z przyczyn praktycznych nie wyobrażamy sobie walki w hełmie założonym na gołą głowę (wiedzą o tym ci, którzy mieli za małe hełmy by zmieścić pod nie czepce – jeden lekki strzał toporkiem i dzwoni w uszach, że aż „miło”). O ile w XIII wieku mamy dowody na wykorzystanie takowych to w X-XI już nie jest tak łatwo. Jeśli założymy, że wytłumienia były używane to najbliższe znaleziska przypominające coś co mogłoby nim być znajdziemy w Czechach. Znaleziono tam wykonany ze skóry walcowaty przedmiot przypominający kubek – posiadał jedno dno. Niektórzy interpretują to znalezisko jako wkład pod hełm. Na tym kończą się znaleziska. Chyba, że poszukamy przedstawień wojów w sztuce nieco późniejszej, tam możemy powołać się na szachy z Lewis z XII wieku. Figura przedstawiająca wojownika ma wystające uszy spod hełmu – czyżby to był właśnie czepiec? Ze względu na brak innych możliwości uznaje się to za wystarczające potwierdzenie wykorzystania takiego uzbrojenia.

Oplot kolczy – Do hełmu doczepiano osłony w postaci kolczugi nitowanej zasłaniającej całą twarz, potylice i policzki, bądź w postaci kolczugi otwartej odsłaniającej twarz. Na to pierwsze mamy dowód chociażby w postaci hełmów vendelskich (patrz 1. część artykułu). Na nosalu z jez. Lednickiego widoczny jest mały haczyk, który prawdopodobnie służył do zaczepiania kolczugi, tak by osłaniała twarz.
Jak wcześniej wspomniałem kolczuga zawieszana była przy pomocy otworków w dolnej części dzwonu hełmu. Niekiedy również, jak w przypadku hełmu żebrowego ze Stormówki i Gniezdowa kolczugę zaczepiano na drucie przechodzącym przez zagięty do środka hełmu kawałek dolnego żebra. Kolczuga również nie koniecznie mogła być przymocowana bezpośrednio do hełmu, lecz być zawieszona do paska skóry, który dopiero był przymocowywany do hełmu. Szczególnie dotyczy to znalezisk, gdzie widoczne były dziurki w dzwonie a brak pozostałości kolczugi. Skóra po prostu rozłożyła się i oddzieliła od hełmu przez co nie znaleziono przy nim osłony.

Inne osłony podpinane do hełmu nie istniały, a przynajmniej nie mamy na to żadnych dowodów materialnych. W epoce przedwikińskiej mogliśmy zobaczyć osłony w postaci płyt żelaznych w różnej postaci. Często w rekonstrukcji widzimy użytkowników osłon skórzanych – albo pełnych płatów skóry albo płytek/łusek. Jest to obrzydliwe szerzenie mroku. O wiele lepszym rozwiązaniem byłoby noszenie tekstylnego kaptura pikowanego, bądź czepca uszala. Z kolei wikingowie dążący do „koszerności absolutnej” mogą sobie pozwolić jeszcze na zamaskowanie czepce lub kaptura, kapturem z odtwarzanego rejonu.

4. Poradnik dla początkującego Otroka kompletującego ekwipunek bojowy

Na samym początku należy zmierzyć dokładnie swoją głowę – obwód na wysokości łuku brwiowego (jeśli masz wyjątkowo wydatny ten krok jest dla Ciebie szczególnie istotny) a także długość od linii łuku brwiowego do tyłu głowy (mniej więcej do linii płatków uszu). Teraz należy zamówić czepiec. To od Ciebie zależy co wybierzesz. Może to być czepiec typu „uszal” jeśli zaopatrzysz się później w kolczugę. Ta jednak potrafi być droższa od samego hełmu, więc dla początkującego proponowałbym zainwestować w dobrą osłonę tekstylną pełniącą równocześnie funkcje wytłumienia pod hełm. Jest nią kaptur pikowany. Popularny pośród odtwórców XIII wieku oraz dbających o zdrowie wcześniaków. Kaptur ten jest nieco droższy, a także – nie oszukujmy się – jest mniej poprawny historycznie. Zgodnie jednak z zasadą, że zdrowie jest najważniejsze w drodze wyjątku zezwala się na wykorzystanie takiego czepca. Zamawiając czepiec wystarczy przesłać pierwszy z proponowanych przeze mnie wymiarów, jednakże niektórzy rzemieślnicy (ci bardziej skrupulatni) będą chcieli również ten drugi by lepiej dopasować swój wyrób (rzadko się zdarza, ale jednak). Z tego miejsca polecam (trochę za dużo powiedziane, bo każdy rzemieślnik zdaje się być „mniejszym złem”): Przeszywanice Wilki (niska cena – od 35 zł na czepiec), Kram Janettee (cena od 60 zł; chwalą się dyplomami krawieckimi). Kupując czepiec, jak zresztą każdą część ubioru tekstylnego należy podać jakie materiały i jakie ich kolory chcemy. Może to być len albo wełna (min 80-90%!), bądź oba naraz – podszewka lniana, zewnątrz wełna. Najodpowiedniej byłoby żeby był w całości wełniany, ale za to najmniej praktycznie. Wyboru w kolorze dla otroka zbyt dużego nie ma – brązy, szarości, kremy i antracyt.

Mając już swój kapturek czy czepiec możemy już pomyśleć o zakupie hełmu. Przedtem należy zmierzyć ponownie swój obwód głowy, ale teraz mając założony czepiec. Mając wymiary możemy szukać hełmu. Otrok w naszej drużynie może zaopatrzyć się w jeden z 2 rodzajów hełmów, które opisałem w drugiej części. Należy tutaj wziąć pod uwagę rejon jaki się odtwarza. Dla przykładu – hełmy segmentowe (wzorowane na znalezisku z Tamizy) i żebrowe interpretacje ikonografii nadają się dla każdego, z koleii hełm żebrowy ze Stormówki i Gniezdowa powinny być przeznaczone dla odtwórców, kolejno, mieszkańca Wielkich Moraw i Rusi Kijowskiej. W razie wątpliwości od razu zwracać się do mnie, z chęcią pomogę! Kto pyta nie błądzi. Co do samego zakupu hełmu – proszę uzbroić się w cierpliwość. Niekiedy na sam czepiec czeka się 2 miesiące, a na hełm nawet 4. Wszystko zależy od wolnych terminów rzemieślników i ich ceny. Dla przykładu Anter wykonuje hełmy bardzo sprawnie i szybko, jednakże liczy sobie więcej jak Czcibor, którego hełmy są dobrej ceny, ale za to z bardzo długim czasem oczekiwania na wysyłkę (z jednoczesnym brakiem kontaktu z kupującym). Prócz tego polecić mogę jeszcze płatnerzy takich jak Tomala i Thorkil. Możecie również polować na okazję na allegro, ale tylko wtedy gdy znacie swój obwód w czepcu! W innym wypadku ryzykujecie niedopasowanie hełmu. A nie ma nic gorszego dla woja jak niedopasowany hełm. Niestety coś o tym wiem i nie polecam. Każde uderzenie czuć cztery razy mocniej. Tym miłym akcentem pragnę zakończyć pierwszą część cyklu artykułów o uzbrojeniu ochronnym.

Jeśli macie jakiekolwiek pytania walcie śmiało, postaram się wszystko zgrabnie wyjaśnić. A, i cóż, wybaczcie moją grafomanię – to moja pięta Achillesowa. Smile

@PS, wszystkie znaleziska opisane w tym artykule doczekają się osobnych postów w stosownym dziale naszego forum. Zawarte tam zostaną ich szczegółowe opisy i zdjęcia

Dołączył: 20 Mar 2016 Posty: 97 Przeczytał: 0 tematów Ostrzeżeń: 0/5

Zdjęcia do posta dodam na dniach, tutaj dostępny artykuł w wersji PDF ze zdjęciami: [link widoczny dla zalogowanych]