Wykorzystanie lnu we wczesnym średniowieczu

Dołączył: 21 Mar 2016 Posty: 5 Przeczytał: 0 tematów Ostrzeżeń: 0/5

W tym artykule chciałbym doprecyzować informacje nt. rekonstrukcji znalezisk z lnu. Len, chociaż oczywiście coraz rzadziej używany, nadal jest surowcem o pewnych walorach użytkowych, ponieważ jest lekki, przewiewny, nie elektryzuje się, jest antyalergiczny, wykazuje pewne właściwości antybakteryjne - stąd później lniane bandaże – które być może znów staną się trendy ([link widoczny dla zalogowanych]). Stanowi więc nadal pewną konkurencję względem tworzyw sztucznych. Jak wiemy len był znany w czasach wczesnego średniowiecza i oczywiście wcześniej, a w ramach rekonstrukcji historycznych jest dość wygodnym materiałem z powodu ceny (faktycznie niższej od ceny wełny), komfortu noszenia (nie gryzie, jak wełna), przewiewności (większość imprez odbywa się w sezonie letnim). Jest, być może, o tyle gorszym rozwiązaniem, że w porównaniu z wełną, jest nieco trudniejszy w szyciu z powodu sztywności. Niektórzy utrzymują, że ta sztywność materiału, mogła być wykorzystywana do wyrobu wytrzymałych przeszywanic z lnu, które przy odpowiedniej liczbie warstw, mogłyby nawet nie ustępować tym konwencjonalnym. Pewna badaczka, jednak całkowicie obaliła to błędne podejście.

Mówię tu, oczywiście, o badaniach pod kierownictwem pani Bo Ejstrud, prowadzonych w "Ribe Vikingecenter". Udało się tam stworzyć "symulację" upraw lnu i procesu tworzenia koszuli od samego początku, do otrzymania gotowej rekonstrukcji znaleziska koszuli z Viborg. Obejmowało to posadzenie lnu i jego pielęgnację, proces otrzymywania przędzy z zebranej słomy, tkanie oraz szycie. Nie było to jednak wykonanie koszuli z posadzonego i zebranego surowca, ponieważ badacze nie zmieściliby się w zadanym czasie tego badania, natomiast każdy parametr był, oczywiście, sprawdzany przed i po każdym etapie obrabiania surowca, zgodnie z metodologią naukową. Mierzono również czas, który został przeznaczony na każdą czynność, zatem nie było potrzeby wykonywania wszystkiego krok po kroku. W dalszej części będę wspominał o "doświadczeniu", mając na myśli te konkretne badania.

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]
Przekrój łodygi lnu: 1. Skórka, 2. Pęczki włókien, 3. Włókna, 4. Paździeż, 5. Światło łodygi (pustej wewnątrz)

Ale po kolei.
Len to roślina uprawiana już w paleolicie. Oddzielone, zabarwione włókna lnu znaleziono w jaskini w Gruzji, miały one ok. 36 tys. lat Z powodu występowania włókien na całej długości, łodygi lnu są wyrywane z korzeniami, a nie ścinane w czasie zbiorów. Włókna o różnej charakterystyce i zastosowaniach otrzymuje się z różnych części łodygi:
z części środkowej łodygi otrzymuje się włókno długie, nadające się do produkcji wysokiej jakości przędz czesankowych, osnowowych i dalej tkanin,
z części wierzchołkowej i korzeniowej powstaje włókno krótkie, nadające się do produkcji przędz zgrzebnych wątkowych.

Zbiór lnu.
Len wyrywa się z korzeniami, a następnie suszy na polu. Aby otrzymać bardziej delikatne włókno, roślinę suszy się gdy jest jeszcze zielono-żółta.
W doświadczeniu, poletko o powierzchni 56.3 m^2 dało 54.5 kg słomy lnianej.
Nalezy uwzględnić fakt, że pogoda w roku 2010, kiedy wykonywano doświadczenie, była niekorzystna dla uprawy lnu. Co ciekawe, mniejsze zbiory uzyskano przy intensywnym nawożeniu konwencjonalnymi nawozami, ale agrotechnika na bok. Pielęgnowanie i zbiór lnu zajęły ponad 15 h pracy.

Proces tworzenia przędzy, ogólnie:
1. Odziarnianie (oczemchanie, młócenie) - ang. rippling - oddzielanie łodyg od nasion

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]

Po odziarnieniu, w trakcie doświadczenia uzyskano 25.6 kg suchej słomy. Odziarnianie zajęło 3 godziny 20 minut.
2. Roszenie - ang. retting - moczenie i suszenie. Celem roszenia jest rozpuszczenie pektyn, dzięki czemu oddzielone zostaje włókno od sztywnych części łodygi (paździerzy). Po roszeniu zostało 8.333 kg słomy. Roszenie zajęło 1 godzinę.
3. Międlenie proces oddzielania paździerzy od włókien. Składało się dokładniej z dwóch etapów: łamania (ang. breaking) i trzepania (ang. scutch).

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]

Do łamania używano specjalnego przyrządu, międlicy,
czyli trzech desek ustawionych obok siebie, z których dwie były stałe, a środkowa ruchoma, co umożliwiało gniecenie słomy pomiędzy nimi w celu złamania sztywnych, zbędnych części słomy, paździerzy . Cierlica posiada dwie ruchome części, trzy stałe.

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]

Trzepanie polega na tarciu słomy na skośnie ułożonej desce za pomocą drewnianego "noża", w celu usunięcia sztywnych wiązek słomy.
Po łamaniu pozostało 2 kg słomy, a po trzepaniu - 1.533 kg. Fragmenty cierlicy znaleziono m. in. w miejscowości Feddersen Wierde. Czas trwania czynności związanych z międleniem wyniósł niecałe 16 godzin.
4. Czesanie - ang. heckling - wyczesywanie łyka aż do otrzymania wiązki włókien nadających się do przedzy. W wyniku czesania otrzymuje się len czesany/wyczeski lniane/pakuły. Czesanie powoduje uporządkowanie włókien co umożliwia przędzenie nici. Wykorzystywany do tego w doświadczeniu był grzebień, rekonstrukcja grzebienia z Arhus Sőndervold.
Po przeczesaniu otrzymujemy z naszego pola (56.3 m^2) 492 g lnu czesanego.

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]

Czas pracy spędzonej przy czesaniu wyniósł niecałe 6 godzin.
5. Przędzenie - ang. spinning - tworzenie przędzy z włókien. W erze wikingów nie znano kołowrotka w Europie, przędzono zatem prostszą metodą, za pomocą przęślika.

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]

Składał się on jedynie z kądzieli i wrzeciona. Posługiwanie się nim wymagało doświadczenia, toteż w eksperymencie brała udział doświadczona prząśniczka. Całość czasu potrzebnego na stworzenie przędzy do produkcji koszuli wyniosła ponad 188 godzin. Szybkość przędzenia, wynosiła 55 m/h, co i tak jest dobrym wynikiem w porównaniu z innymi badaniami doświadczalnymi.
6. Tkanie - ang. weaving - tworzenie właściwego materiału z przędzy za pomocą krosna tkackiego. Osnowa w rekonstrukcji koszuli z Viborg ma gęstość 22 nici na cm, czyli zbliżony do współczesnego.

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]

Szerokość wątku to ok. 50 cm (tak aby można było łatwo tkać ręcznie, większa szerokość materiału niż 70 cm, z reguły nie była potrzebna), natomiast szybkość tkania wynosiła 4 cm/h. długość osnowy wynosił 2,36 metra. Zatem Czas spędzony przy krośnie w trakcie eksperymentu wyniósł 107,5 godziny
7. Rozjaśnianie - ang. bleach - możliwe do osiągnięcia dzięki wystawieniu płótna na działanie słońca przez ok. 8 dni.
8. Szycie. Łączna powierzchnia wymaganego materiału wynosiła 2.242 m^2. Innymi słowy płatu lnu o wymiarach 0.95X2,36 metra. Szycie zajmuje prawie 17 godzin.

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]
Strukturalny podział czasu poświęconego pracy, ze względu na etap przygotowania

354 godziny i 45 minut, czyli ok. 44 dni roboczych, jeśli przyjęlibyśmy standardowy, ośmiogodzinny dzień pracy.
Miejmy nadzieję, że teraz bardziej zrozumiałe jest, dlaczego len był dostępny raczej dla zamożnych. Nie mówiąc już o słabości hipotezy lnianych pancerzy, o których można czasem gdzieś usłyszeć.
Jeśli zestawimy z powyższym proces otrzymywania odzieży z wełny, okaże się, że poza zbiorem wełny z owiec, wspólnymi etapami są czesanie i przędzenie oraz oczywiście tkanie i szycie. Zatem nieco mniej czasu będzie potrzebne do otrzymania koszuli z wełny. Nadal jednak czesanie, przędzenie, tkanie i szycie to ok. 7/8 czasu poświęconego na pracę. Oprócz tego jednak, pominięcie znaczącej liczby etapów skraca ogólny czas na otrzymanie gotowej koszuli, dla przykładu, bielenie na słońcu nie wymaga wielkiego nakładu sił (i nie jest tak naprawdę niezbędne), ale trwa ono ponad tydzień, przy założeniu że dni są słoneczne. Do ostatecznych konkluzji trzeba dodać fakt, że z lnu nie da się stworzyć odzieży chroniącej przed zimnem. Ma ona raczej walory użytkowe, ponieważ wełna nie jest przyjemnym materiałem. Na dodatek wełna jest dosyć słabo przepuszczalna dla wody, więc jest najlepszym materiałem na odzież wierzchnią.

[img][link widoczny dla zalogowanych][/img]
Krój koszuli z Viborg

Skąd więc mamy znaleziska lnu, skoro jego uprawa i obróbka była tak ciężkim przedsięwzięciem? Przede wszystkim, tekstylia to nie jedyne zastosowanie tego surowca. Nasiona lnu, których przecież się nie pozbywano, mogły być jedzone, są zresztą całkiem zdrowe. Resztki z obróbki słomy znajdowały zastosowanie jako materiał izolacyjny, kompost, ściółka dla zwierząt hodowlanych lub pasza. Paździerze, co prawda, nie mogły zostać przerobione na płyty paździerzowe (to akurat współczesne zastosowanie lnu), ale ponoć są całkiem niezłą rozpałką. Dodajmy, że skoro 54,5 kg zostało w sumie zebrane w tym doświadczeniu a zostało niecałe 0,5 kg, to przecież pozostałe 54 kg nie mogło się tak po prostu zmarnować!

Nie widzę zbytniej potrzeby określania źródeł dla tego artykułu, bo wiedza na temat samego pracesu jest raczej ogólnie dostępna. Pełna nazwa pracy naukowej na ten temat to: "From flax to linen. Experiments with flax at Ribe Viking Centre", autorstwa Bo Ejstrud i innych. Zdjęcia i obrazki zaczerpnięte zostały bezpośrednio z tej pracy.
Dziękuję też autorce bloga Uowki (http://uowki.blogspot.com/search/label/len), bo jej post odnośnie lnu skłonił mnie do przeczytania powyższej pracy na temat całego tego procesu.

Tomasz Jędrzejewski