Wczesnośredniowieczne Uzbrojenie Ochronne - cz. 3 Tarcze

Dołączył: 20 Mar 2016 Posty: 97 Przeczytał: 0 tematów Ostrzeżeń: 0/5

Wczesnośredniowieczne uzbrojenie ochronne cz. 3 – tarcze

Na wstępie trzeciej części cyklu artykułów o chroniącym skórę odtwórców ekwipunku chciałbym zacząć od słownikowej definicji tarczy.

„Tarcza (łac. scutum, staropol. szczyt, staronor. Skjold, Ros. Щит [szczit]) - obronna część uzbrojenia, używana przez piechotę i jazdę od czasów starożytnych do czasu wprowadzenia broni palnej, o różnych kształtach i rozmiarach”

Scutum prostokątne, jedyny zachowany egzemplarz
Tarcza celtycka z Chertsay, Anglia
Tarcza germańska z Hjortspring Mose, Dania

Tarcze jak wiemy używane były długo przed epoką, którą odtwarzamy. Możemy tutaj podać parę przykładów wykorzystania tarcz w starożytności. Rzymskie Scutum, które początkowo w fazie Republiki Rzymskiej przyjmowało formę owalu, później zaś w okresie Cesarstwa dużego prostokąta z imaczem poziomym. Tarcze celtyckie i ogólnie pojęte jako barbarzyńskie były dość podobne do pierwszych tarcz owalnych Republiki Rzymskiej – równie duże i szerokie.

1. Tarcze okrągłe

We wczesnym średniowieczu począwszy od okresu wędrówki ludów pojawia się tarcza okrągła wykorzystywana niemalże w całej Europie. Funkcje tarcz można podzielić na dwa typy: bojowy (ochronny) i ozdobny (pochówkowy, paradny?).

Te pierwsze służyły głównie ochronie wojownika dlatego też rzadko kiedy były upiększane. Wytrzymałość takich tarcz mimo wszystko nie była najlepsza (chociaż podobno tarcze z naszych terenów miały sławę tych wytrzymałych i dobrej jakości). Rzadko kiedy tarcza przeżywała bitwę, więc tym bardziej nie byłoby sensu jej ozdabiać, szczególnie, że mało kto mógłby sobie na coś takiego pozwolić.
Tarcze pochówkowe znajdowano w grobach o wysokiej randze. Niekiedy charakteryzowały się bogatymi zdobieniami. Mogły to być ozdobne okucia (Suttoon Hoo, Anglia, VII wiek; Birka, Szwecja, X wiek), czy wymalowanie w skomplikowane wzory drogimi barwnikami (Grimstrup, Dania, X wiek). Czasem również składano do grobu wojownika z tarczą nieodznaczająca się niczym szczególnym, jednakże o niskiej przydatności bojowej.
Na nasz okres przeważają te pierwsze.

Fragment malowidła na tarczy z Grimstrup, Dania (zilustrowana interpretacja)
Tarcza z Suttoon Hoo, VIII wiek, Anglia

To czym się wyróżniały na tle innych elementów ochrony było to, że po pierwsze – były tańsze, po drugie – były bardzo wszechstronne. Mógł to być niekiedy jedyny element ochrony wojownika. Ich głównym zadaniem wydawała by się ochrona. W Sagach islandzkich ratowały skórę niejednemu wojownikowi. Rzut tarczą Egila w oszczep rzucony przez Onundura (Egilis Saga, rozdz 5 Cool

udaremnił zabicie go. Tarcze niekiedy rzucane były również w stronę rannym towarzyszy, aby ci mogli się osłonić na czas trwania bitwy (Brennu-Njáls saga, rozdz 150). Tarcze również zarzucono na plecy podczas pływania aby chroniła wojownika przed ostrzałem wrogich jednostek (Bjarnar saga Hítdælakappa, rozdz 26.)
Mogły służyć zarówno jako ochrona ale również jako broń. Mocne uderzenie rantem tarczy, bądź umbem (Bjarnar saga Hítdælakappa, rozdz 52) może być śmiercionośne, bądź złamać obronę przeciwnika pozwalając na wyprowadzenie ciosu w już nieosłonięte tarczą miejsce.
We wcześniej wymienionej sadze o Bjarnarze (rozdz 150) tarcza została użyta jak w filmie na podstawie literatury J.R.R Tolkiena, gdzie Legolas za pomocą tarczy ześlizgiwał się po schodach (w sadze po zamarzniętej tafli wody).
Prócz tego tarcza pozwalała na schowanie za nią drugiej broni pobocznej (Fóstbræðra saga, rozdz 12).
Niekiedy wojownicy rezygnowali z użycia tarczy na rzecz broni dwuręcznych, tudzież dwóch jednoręcznych tak jak to zrobił Gunnar (Brennu-Njáls saga, rozdz 63).

Wiemy już jak wykorzystywano tarcze. A jak dokładnie były zrobione?

Otóż na podstawie znalezisk możemy wyodrębnić parę podstawowych cech budowy:
- Były wykonywane z jednej warstwy desek z drewna iglastego o grubości ok. 6-10 mm zwężających się ku rantowi, łączonych ze sobą równolegle pionowo,
- Przez środek tarczy przebiegał imacz; mógł być wykonany z drewna bądź z metalu i biec przez całą średnicę tarczy bądź tylko jej część,
- Na froncie tarczy znajdowało się żelazne umbo ochraniające dłoń wojownika,
- Średnica prawdopodobnie była dostosowana do potrzeb wojownika i przeważnie sięgała od 70 – 95 cm,
- Niekiedy front pokrywany był skórą w celu umocnienia jej

Znaleziska:
a) Tarcze z Gokstad (IX wiek, Norwegia)

W Gokstad w 1879 odnaleziono łódź wojenną (typu Sneka) z komorą pochówkową bardzo wpływowego i bogatego wojownika (wodza?). Znalezisko datuje się na 2 poł, IX wieku. Odnaleziono tam między innymi aż 64 tarcze okrągłe. Tarcze te miały średnicę wynoszącą od 70 cm do 94 cm. Wykonane z 7 lub 8 desek sosnowych o grubość ok. 7 mm zwężając się w stronę rantu tworząc front o kształcie soczewkowym. Na krawędziach tarcz widoczne były otworki w dość równych odległościach w dużym zagęszczeniu, w jednej linii co mogłoby sugerować użycie wzmocnienia rantów w postaci pasa skóry.
Deski tarcz były malowane na żółto i niebiesko (czarno?), ale przedtem niepokrywane skórą.
Najprawdopodobniej tarcze te miały charakter pochówkowy, ze względu na ich wyjątkowo małą wytrzymałość i malowanie.

b) Tarcze z bagniska Tira (IX wiek , Łotwa)

Odtwórcy uwielbiają bagna. Dzięki nim znaleziska dobrze przechodzą próbę czasu. Tak też zdarzyło się z tarczą z Tira, opisaną w 1961 przez Yrtana. Pierwsza z nich ta miała średnicę 85,5 cm i wykonana była z 6 jodłowych bądź świerkowych desek o grubości 6 mm. Z dwóch stron blatu – front i tył – został pokryty skórą. Jednakże między skórą a blatem frontu włożono sprasowaną, wyschniętą trawę, prawdopodobnie po to by tarcza lepiej amortyzowała uderzania. Co ciekawe umbo w tej tarczy wykonane zostało z drewna (podobnie do znaleziska z Gross Raden, Połabie) imitując umbo żelazne nawet pod względem wymiarów – 13.1 x 10.5 cm. Dziura wycięta na środku miała średnicę 11.5 cm. Do konstrukcji tarczy najprawdopodobniej wykorzystano 14 gwoździ żelaznych. Imacz skolei mógłbyć przyszyty do tarczy (rzemieniem) albo przybity gwoździami (problem natury językowej – opracowanie Yrtana jest po rosyjsku, a w tym języku użyte określenie może znaczyć „przybite” bądź „przyszyte”).
Tarcza nosi ślady walki.

Druga tarcza pewnie miała 73 cm średnicy (znaleziono pojedynczą deskę). Na środku miała grubość 14 mm zwężając się w kierunku rantów. Prawdopodobnie mogła być tarczą wypukłą, bądź o froncie soczewkowym. Dziura wycięta na środku tarczy miała kształt czworokątny.

c) Tarcza z Trelleborg (X wiek(?), Dania)

Dość niedawno znaleziona tarcza (2008 r) niedaleko Slagelse w Danii. Tarcza o średnicy 85 cm wykonana była z 7 świerkowych desek o grubości 8 mm zwężając się do rantu o grubości 5 mm.
Wzdłuż rantu widoczny szereg otworków, prawdopodobnie służących do wzmocnienia rantu pasem skóry. Imacz do trzymania tarczy jest krótki, więc deski musiały być sklejone (np. klejem kazeinowym) albo wzmacniane innymi elementami. Na imaczu widoczne zdobienie w formie wyrzeźbionego motywu plecionki. Nosi ślady przybrudzeń białych i niebieskich, nie jest potwierdzone jakoby to była farba czy zabrudzenie na wskutek reakcji chemicznych w ziemi.
Konstrukcja wydaje się niezbyt wytrzymała przez co istnieje podejrzenie jakoby miała by być tarczą pochówkowa. Malowanie na tarczy mogłoby to potwierdzić – wykazywałaby te cechy co tarcze z Gokstad. Nie znaleziono umba.

D) Tarcza z Ballateare (X wiek, Man)

Na wyspie Man należącej do archipelagu wysp brytyjskich znaleziono fragmenty tarczy która mogła mieć średnicę ok 75 cm. Tarcza ta pierwotnie pokryta była skórą, na której znajdowało się białe gesso (podkład) i wzór geometryczny malowany czernią i czerwienią. Spod warstw widoczne było białe gesso nadając jej trzykolorowy wzór.

E) Resztę informacji (nieco niepełnych) nt. Innych znalezisk w ramach porównania wrzucam w tabelę:

To nie wszystkie znaleziska świadczące o obecności tarcz w Europie, jest ich więcej. Duża cześć z nich po prostu nie zachowała blatu tarczy pozostawiając po sobie umbo albo inne elementy materii nieorganicznej. Warto tutaj co nieco opowiedzieć o tej, zdawałoby się, najbardziej charakterystycznej części tarczy okrągłej – o umbach.

W epoce przed wikińskiej bardzo popularne były umba stożkowe które mógłby kończyć się charakterystycznym kolcem (Vaalsgarde, Szwecja, a także umba germańskie z tego okresu). Później umba są coraz płytsze i przypominają pustą w środku kulę przeciętą w pół. Umba z okresu wikińskiego były nieco mniejsze w porównaniu do umb z wieków wcześniejszych. Te które nas interesują miały całkowitą średnicę ok. 15 cm, rzadziej 17 cm i miały grubość ok. 3 mm – 5 mm.

Pojedynczymi przykładami znalezisk umb są te z:
- Telemark (Norwegia) – o charakterystycznych „ząbkach” zdobiących płaszcz zewnętrzny umba,
- Birki (Szwecja) – standardowe cztero- i sześcio- „nitowe”

Umbo z Telemark

Prócz umb znajdowano również prostokątne blaszki zaginane na rancie tarczy. W poszczególnych grobach znajdowano nawet do 45 blaszek tego typu (najwięcej znalezisk Birce, Szwecja; podobne blaszki znaleziono też m.in. w Lindholm Høy, Dania). Niekiedy wykonane z żelaza bądź brązu, czasami zdobione prostymi wybiciami. Przytwierdzane były na 2 nity bądź gwoździe. Mogły mieć funkcje ozdobne bądź służyły wzmocnieniu rantu tarczy.

e) Umbo (?) z Gross Raden, Połabie

Warte przypomnienia jest również umbo (?) z Gross Raden z ówczesnego Połabia. Wykonane w całości z drewna, zakończone drewnianym kolcem to znalezisko budzące wiele kontrowersji. Niektórzy uważają, że jest to cześć tarczy, inni że to rodzaj misy czy innego naczynia, bądź przedmiotu.

f) Tarcza (?) z Łączyna (XI wiek, Połabie)

W Lenzen (Łączyn) na terenie obecnych Niemiec znaleziono pozostałość po chacie wczesnośredniowiecznej. Pod jej podłogą odnaleziono coś co prawdopodobnie było tarczą.
Tarcza wykonana była w ciekawy sposób przypominający sklejkę. Dwie warstwy deseczek olchowych o grubości ok 3 mm sklejonych krzyżowo (pierwsza warstwa pionowo, druga poziomo). Na rantach widoczne czworokątne otwory przez które przeplatano suchą trawę. Miało to zapewne amortyzować ciosy. Prócz tego na fragmencie tarczy (?) znalezione zostały nity brązowe z podkładkami żelaznymi. Między główkami nitów a blatem jest 3 mm miejsca, przez co sądzi się, że miała być pokryta skórą. W okolicy nitów na blacie widoczne jest czerwone przebarwienie (malowanie?).

„Szkic wewnętrznej strony pozostałości tarczy za Felix Biermann, Norbert Goßler, Handel und Handwerk in der früh- und hochmittelalterlichen Westprignitz, Wiesbaden 2013, s. 220, Abb 11, 2. „

Samo znalezisko dosyć dobrze zgrywa się z opisem Słowiańskich wojowników popełnionym przez Saxo Grammaticusa:
„Przy trzecim natarciu Słowianie pragnąc przerazić przeciwników uzbrojeniem poczęli polewać wodą szczyty skurczone od słońca i położywszy na kolanach doprowadzali do gotowości bojowej, jakoby już niewątpliwie sposobiąc się do walki.
(Saxo, lib. XIV, c. 23, § 24-25, 27, tłum. Kazimierza Ślaskiego, w: Słowianie Zachodni na Bałtyku w VII-XIII wieku, Gdańsk 1969, s. 99-101)”

Na samym końcu warto byłoby wskazać jeszcze jakieś źródła dopełniające naszą wiedzę o tarczach i ich wykorzystaniu.
- Na przedstawieniach w sztuce ówczesnej Skandynawii przewijają się tarcze okrągłe, które zostały tak zilustrowany jakoby miały być pomalowane. Najczęściej spotyka się charakterystyczny „wiatrak”, bądź regularne kształty geometryczne takie jak okręgi czy trójkąty.
- Norweskie prawo Gulaþing z X wieku (jedno z pierwszych legislacji w okresie wikingów miało miejsce na Zachodzie Norwegii, w okolicy Gulen) nakazywało wszystkim wojom z tamtej okolicy malować tarcze na czerwono i biało (coś podobnego do heraldyki, bądź oznaczania poddanych?),
- Na terenie ówczesnej Rusi odnaleziono stalowe umba co potwierdza wykorzystywanie tarcz okrągłym na tamtym terenie,
- Na terenie dzisiejszej Polski brakuje znalezisk tarcz okrągłych czy umb. Z tego powodu wiele grup rekonstrukcyjnych wykorzystuje tarcze okrągłe na dwóch imaczach skórzanych bez umba. O wiele pewniejszym i godnym rozwiązaniem jest korzystanie z tarcz okrągłym z umbem takich jak na Skandynawii i Rusi,

a) b) Kamienie z Gotlandii (Szwecja, VII-VIII wiek), c) d) srebrne wisiory w kształcie tarczy z Birki (Szwecja, X wiek), e) Srebrny wisior z Walkirią z Hedeby (Dania, X wiek) f) Postacie wojów i walkirii z fragmentów tkaniny z Oseberg (834 roku)

Źródła:
1) [link widoczny dla zalogowanych]
2) [link widoczny dla zalogowanych]
3) [link widoczny dla zalogowanych]
4) [link widoczny dla zalogowanych]

2. Tarcze o innych kształtach w epoce wikingów

Teraz bardzo krótko o tarczach o innym kształcie użytkowanych na Skandynawii i na terenie dzisiejszej Polski. Na samym początku należy powiedzieć, iż korzystanie z innej niż okrągła tarczy jest dużym nadużyciem i prędzej temu do przekłamania historii, niż jej odtwarzania.

a) Tarcza z Trondheim (Norwiegia, XI-XII wiek)

W Trondheim odnaleziono coś co przypomina owalny szczyt o wysokości ok 100 cm i szerokości ok. 50 cm, pozbawiony umba i datowany na XI-XII wiek. Wykonany został z desek 5-6 mm klejonych na przemiennie (tak jak w znalezisku z Łęczyna). Znalezisko zostało prawdopodobnie wyrzucone jako coś niepotrzebnego, zużytego i bezużytecznego. Dookoła rantu widoczne otwory, prawdopodobnie do zamocowania skóry wzmacniającej ranty.

b) Tarcza ze Szczecina

W podgrodziu w Szczecinie odnaleziono tarczę przypominając kształt ostro zakończonego migdała. Wykonana z 6 desek. Możliwe iż przedtem była wygięta, a dopiero w ziemi się wyprostowała. Fragment ma wymiary: wysokość to 87 cm, szerokość 67 cm, o grubości od 0,4 do 0,7 cm. Prawdopodobnie miała wysokość ok 135 cm. Widoczne są ornamenty malowane na czarno czerwono i żółto. W srodku tarczy zachował się lewy imacz skórzany o długości 42 cm.
Datowana na XI-XII wiek. Istnieje teoria, że została przywieziona do Szczecina przez wojska Duńskie w XII wieku.

O czym warto wspomnieć:
- Tarcze migdałowe pojawiają się na zachodzie Europy już w X wieku, do powszechniejszego użytku wchodzą w 2 poł XI wieku, jednakże na terenach Polski prawdopodobnie na początku XII wieku. Świadczą o tym przedstawienia ikonograficzne,
- Migdały w rekonstrukcji wikingów nie mają najmniejszego sensu. Argument jakoby tkanina z Bayeux przedstawia przecież Normanów z takimi tarczami jest błędny. Normanie to tylko potomkowie wikingów, którzy założyli swoje państwo na Północy Francji, a dopiero następne pokolenia, które już dawno przeszły na chrześcijaństwo i zostały włączone do kultury zachodniej są przedstawione na tej tkaninie. Prócz tego należy pamiętać, że ważne jest pochodzenie artystów, którzy tworzyli przedstawienia. Zarówno na tkaninach jak i ikonografii. Typową tendencją bowiem było przedstawianie wydarzeń historycznych w oparciu o wyobrażenia im współczesne (m. in. w ewangeliarzach przedstawiano Goliata w uzbrojeniu średniowiecznym charakterystycznym dla terenów artysty).

Kolejna pigułka z wiedzą została właśnie dostarczona! Tym sposobem zamykam trylogie artykułów o uzbrojeniu ochronnym. W tym temacie można jeszcze wiele powiedzieć, jednakże to co przedstawiłem to dobra podstawa by samemu zgłębiać źródła i wyciągać wnioski.
W razie jakichkolwiek pytań dawajcie znać – jak zwykle

~Mścigniew, 18.09.2016

Dołączył: 20 Mar 2016 Posty: 97 Przeczytał: 0 tematów Ostrzeżeń: 0/5

Zdjęcia pojawią sie do końca miesiąca we wszystkim artykułach (cały dzień roboty tyle tego jest ;d), tym razem na pewno Wink

A w miedzy czasie zapraszam tutaj po PDF ze zdjeciami (nieco mi sie tekst rozjechał, ale opanowanie darmowego office'a to jakis koszmar):
[link widoczny dla zalogowanych]